بافت قدیم

ارگ کریم خانی، مهمترین و بزرگترین بنای دوران زندیه است که در سال ۱۱۸۰ ه.ق به دستور کریم خان زند ساخته شده است. این ارگ، مرکز حکومتی کریم خان و خاندان زند و همچنین محل سکونت آنان بوده است. این ساختمان با زیر بنای ۴۰۰۰ متر مربع و در زمینی به گستردگی ۱۲۸۰۰ متر مربع بنا شده است. دیوارهای آجری این بنا، ۱۲متر ارتفاع دارند و در هر چهار گوشه ارگ، برجی به ارتفاع حدود ۱۵ متر قرار دارد. بر روی بدنه دیوارها و برج­ها، نگاره­های ساده و زیبای آجری دیده می­شود. بر سر در ارگ، صحنه نبرد کشته شدن دیو سفید به دست رستم به صورت کاشی­کاری هفت رنگ نقش بسته است.

ارگ دارای شاه­نشین شمالی (زمستان نشین)، شاه­نشین جنوبی (تابستان نشین) و ساختمان غربی چهار فصل است. بر خلاف نمای بیرونی، ساختمان داخلی ارگ از نمای زیباتری برخوردار است. این ارگ که هنوز بسیار زیبا، مجلل و پابرجاست، در مرکز شهر شیراز قرار دارد.

یکی از شاهکارهای هنر معماری دوران زندیه، مسجد وکیل می باشد که آن را مسجد سلطانی نیز نامیده اند. این مسجد در نزدیکی بازار وکیل قرار دارد. بنای مسجد با مساحتی در حدود ۱۱۰۰۰ متر مربع در برگیرنده سردر مجلل، صحن، ایوان شمالی و جنوبی، شبستان های جنوبی و شرقی، رواق های شرقی و غربی  حیاط کوچک کناری است. شبستان مسجد وکیل با کاشی کاری های زیبا، ستون حجاری شده و منبر چهارده پله یکپارچه مرمرین آن از شاهکارهای دوران زندیه به شمار می رود.

یکی از زیباترین و کامل­ترین حمام­های خزینه­­ای ایران، حمام وکیل می­باشد. این حما که جزء آثار مجموعه زندیه است،در غرب مسجد وکیل قرار گرفته و یکی از شاهکارهای دوران زندیه به شمار می­­رود. این حمام از بخش­های رختکن، سالن اصلی و خزینه تشکیل شده است. در سقف رختکن، نقش­های برجسته مذهبی و اسطوره­ای به شکل زیبایی و با ظرافت و هنرمندی آهک بری شده است. هم اکنون این بنای تاریخی به موزه گرمابه تبدیل شده است.

بازار وکیل یکی دیگر از شاهکارهای معماری عهد زندیه است. این بازار به سبک بازار قیصریه لار ( که مربوط به زمان صفویه است) ساخته شده است. بازار وکیل پس از ساخته شدن مسجد وکیل در حدود سال ۱۱۸۰ ه.ق ساخته شده است. در محل تقاطع دو رشته، طاق بزرگی به نام «چهارسوق» می باشد که دقیقاً در مرکز رشته شمالی-جنوبی قرار دارد. در شمال چهارسوق(راسته شمالی) ۴۱ زوج مغازه (۸۲ باب) و در راسته جنوبی نیز ۴۱ زوج مغازه(۸۲ باب) قرار دارد. ارتفاع بیش از ۱۰ متر سقف و نورگیری طاق¬ها که در زمستان هوای بازار را گرم و در تابستان خنک نگه می دارد، از دیگر ویژگی های این بازار است.

در خیابان لطفعلی خان زند و محله درب شیخ بنایی از دوران قاجار بر جای مانده که متعلق به خاندان قوام الملک بوده است. آینه کاری، نقاشی، کاشی کاری، گچ بری و منبت کاری این بنا از شاهکارهای دوران قاجار می باشد. هم اینک در زیرزمین این بنا، موزه نارنجستان قرار دارد. علت نام گذاری آن به نارنجستان این است که درختان نارنج بسیاری در حیاط آن قرار داشته است. تکمیل این ساختمان نزدیک به ۱۰ سال به درازا کشیده است.

مسجد نصیرالملک در خیابان لطفعلی خان زند و در محله گود عربان قرار دارد. مسجد نصیر الملک از دیدگاه کاشی کاری، ارزنده ترین مسجد ایران است. در حیاط مسجد، حوضی مستطیلی و بزرگ قرار دارد که از سنگ ساخته شده و فواره ای سنگی در وسط آن قرار گرفته است. در سمت شمال حیاط، اتاق بلند و بسیار زیبایی قرار دارد که به «اتاق مروارید» مشهور است. تمام بدنه و سطح بیرونی و داخلی این اتاق به سبک زیبایی کاشی کاری شده است. دو طاق نمای کوچک نیز در سمت چپ و راست دهنه اصلی طاق مروارید قرار دارد که مدخل ورودی طاق اصلی می باشد. در سقف این طاق نیز مقرنس کاری و کاسه سازی بسیار زیبایی دیده می شود. در سمت غربی حیاط، شبستان اصلی مسجد قرار دارد که دارای ۷ در چوبی بزرگ است. این شبستان به سبک زیبایی کاشی کاری شده و بر روی کاشی ها، احادیث و آیاتی نوشته شده است. این مسجد از دیدگاه ساختمان سازی بی مانند است.